ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 12، اسفند 1403 ، شماره پی در پی 106

کاربست نظریۀ نشانه شناسی ریفاتر در تحلیل شعر «دلم برای باغچه میسوزد» فروغ فرخزاد

صفحه (281 - 296)
سارا محمدی ، آرش مشفقی (نویسنده مسئول)، حسین داداشی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: نقد نشانه شناسی از جمله رویکردهای نظاممند نیمۀ دوم قرن بیستم است که در تبیین ماهیت و کارکرد متون ادبی نقش داشته است. مایکل ریفاتر، منتقد فرانسوی‌تبار آمریکایی، در کتاب نشانه شناسی شعر (1978) چارچوبی نشانه شناسانه برای خوانش شعر پیشنهاد کرد که بصورت گسترده مورد استفاده قرار گرفت. مقالۀ حاضر نخست رویکرد نظری ریفاتر را معرفی میکند و سپس بر مبنای آن به خوانش شعر «دلم برای باغچه میسوزد» از مجموعه اشعار «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» فروغ فرخزاد میپردازد. هدف این تحقیق تلاش برای خوانش دقیقتر و ژرفتر شعر مورد نظر به استناد چارچوب پیشنهادی ریفاتر است.

روش مطالعه: روش اجرای این تحقیق، نظری و از نوع توصیفی - تحلیلی است که در تعریف آن گفته اند نوعی پژوهش بنیادی است که از روشهای استدلال و تحلیل عقلانی استفاده کرده و بر پایه مطالعات کتابخانه ای انجام میشود.

یافته ها: پژوهشگران پس از خوانش اکتشافی، با بهره ‌‌‌گیری از توانش ادبی به خوانش پس‌‌‌‌کنشانۀ شعر پرداخته ‌‌‌اند. انباشتهایی با معنابنهای «باغچه» و «حوض ماهیها»، اندیشۀ غالب شعر را نشان ‌‌داد. از بررسی منظومه ‌‌‌های توصیفی با هسته ‌‌‌های «ناامیدی» و «تنهایی» و رابطۀ این انگاره ‌‌‌های بنیادین با انباشتها، جمله ‌‌‌های حدسی در قالب هیپوگرام حاصل شد.

نتیجه گیری: ماتریس ساختاری شعر، که دربرگیرندۀ ویژگیهای خاص جامعه در این شعر است، به این ترتیب است: ویرانی و مرگ باغچه؛ بیتفاوتی اقشار مختلف مردم نسبت به سرنوشت جامعه؛ تنهایی شاعر در نگرانی برای جامعه؛ و آیندۀ یأس‌آور. در نهایت ویژگیهای جامعۀ فروغ فرخزاد (دهۀ سی و چهل) در شعر «دلم برای باغچه میسوزد» از راه بررسی نشانه ‌‌‌شناسانه را میتوان اینگونه برشمرد: رو به ویرانی؛ درگیر جنگ و دشمنی؛ و بی‌تفاوتی و انفعال مردم نسبت به سرنوشت آن.

کلمات کلیدی
نشانه شناسی , شعر معاصر , رویکرد ریفاتر , فروغ فرخزاد

• پاینده، حسین. (1387). «نقد شعر آی آدمای نیمایوشیج»، نامۀ فرهنگستان، تهران، (10)4، صص 95-113.
• سجودی، فرزان و عظیمی‌فرد، فاطمه. (1393). «نشانه شناسی خبر در تلوزیون»، پژوهشهای ارتباطی، (78) 21، صص 135-158.
• سلدن، رامان و ویدوسون، پیتر (1397). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: بان.
• شعیری، حمیدرضا. (1388). «تحلیل فرایند نشانه شناسی»، مطالعات زبان و ترجمه.
• گیرو، پیر. (1392). نشانه شناسی، ترجمۀ محمد نبوی، تهران: آگه.
• مظفری، علیرضا. (1387). وصل خورشید (شرح شصت غزل از حافظ شیرازی) تبریز: آیدین.
• مکاریک، ایرناریما. (1384). دانشنامۀ نظریۀ ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
• Reffaterre, Michael. (1978). Semiotic of poetry. 1st.ed, Blomington: Indiana University press.
• Riffaterre, M. (1983). Text production. 1st ed. New York: Colombia University press.
• Riffaterre, M. (1999). Describing Poetic Structures: Two Approaches to Baudelaire’s Les Chats; Literary Theories: A Reader and Guide. Ed. Julian Wolfreys. Edinburgh: Edinburgh University Press.